Thomas von der Dunk: Die fijne joods-christelijke cultuur

Die fijne joods-christelijke cultuur is vaak helemaal niet zo fijn

U zult zich vast afvragen, of de titel boven dit stukje sarcastisch is bedoeld. Deels inderdaad - maar deels ook niet. Ik ben nu eenmaal ook zelf het product van die 'joods-christelijke cultuur', en het is weinig zinvol om principieel te spugen op de historische bron die daarmee onvermijdelijk de eigen denkwereld heeft gevoed, ten goede en ten kwade.

Dat neemt echter niet weg dat er wel de nodige kanttekeningen te plaatsen zijn bij het gemak waarmee met 'de joods-christelijke cultuur' theoretisch wordt geschermd, en bij de praktijk waarmee zij zich in de buitenwereld manifesteert. Daar vindt men exact om die reden onze fijne joods-christelijke cultuur vaak helemaal niet zo bijzonder fijn.

Beter
Laat er geen twijfel over bestaan: de samenleving die in Europa in de loop der eeuwen is opgebouwd en thans bestaat, beschouw ik in moreel opzicht als een betere dan alle bestaande en verdwenen samenlevingsvormen elders. Dat heeft te maken met de huidige principiële gelijkheid tussen man en vrouw, en de daaraan gekoppelde grote persoonlijke vrijheid om het leven naar eigen (sexuele) smaak in te richten, zodat, naar het bekende woord van Frederik de Grote, iedereen op zijn manier zalig worden kan.

Maar dat mag ons niet blind maken voor de keerzijden, en vooral niet de voor het feit dat wij de niet-westerse wereld bitter weinig argumenten geven om het met ons eens te zijn. Te vaak tonen wij een lelijk gezicht om onze belangen te beschermen, die dan met onze beginselen worden verward. Dat doet aan de westerse geloofwaardigheid bij de verkondiging van als universeel gepresenteerde menselijke waarden voortdurend enorm af.

Daarenboven is, juist tegenover de islamitische wereld, allereerst enige reflectie op dat joods-christelijke karakter van de eigen cultuur noodzakelijk, dat moslims even gemakkelijk als lichtend tegendeel wordt voorgehouden als op andere momenten de Verlichting, die volgens dezelfde goegemeente nu net aan de dominantie van God een einde heeft gemaakt.

Complex
De relatie tussen onze moderne samenleving en de joods-christelijke wortels ervan is een zeer complexe, en veel van wat wij nu als humaan en modern beschouwen, danken wij inderdaad pas aan de Verlichting. In VOC-tijden sprongen wij in verre gewesten even barbaars met overwonnen vijanden om als Saddam en hakten onze beulen op de Dam even vrolijk op handen in als ze nu nog bij de Saoedi's doen. Onze joods-christelijke cultuur stond dat toen geenszins in de weg. Een van de belangrijkste Byzantijnse keizers droeg als bijnaam 'De Bulgarendoder', en dat was niet omdat hij met de Bulgaren thee gedronken heeft.

Het principiële gelijkheidsdenken werd pas met de Franse Revolutie het filosofisch uitgangspunt van ons maatschappelijk bestel - daarvóór kende de standensamenleving een strict onderscheid tussen adel, clerus, burgers en boeren, dat zich ook in een fundamenteel ongelijke rechtspositie had vertaald.

Radicalen
Die Verlichting overigens was, van enkele Franse radicalen afgezien, niet zozeer een anti-christelijke als wel een anti-clericale beweging die vooral de macht van de Kerk als institutie wilde indammen; ook de meeste Duitse, Britse en Nederlandse Verlichtingsfilosofen zagen zichzelf als christenen, en zeker niet als atheïst. Zij streden tégen kerkelijke dogmata, maar tegelijk voor een (gemoderniseerde) christelijke moraal.

De historisch relevante vraag is daarmee natuurlijk, in hoeverre onze moderne waarden nog in de joods-christelijke cultuur van het pre-revolutionaire Europa wortelen. Of liever: in de christelijke cultuur - dat 'joodse' is er pas na 1945 politiek-correct aan toegevoegd. Vóór de Holocaust kwam vrijwel geen christenziel op het idee beide in één adem te noemen - eerder werd door de naar antisemitisme neigende rooms-katholieke kerk de joodse herkomst van het oergeloof verdoezeld.

Islamofoben
Want natuurlijk komt het christendom wel uit het jodendom voort, maar evenmin als de islam in Turkije of Indonesië gelijk valt te stellen aan die in het Arabische oorsprongsland - het grote simplistische misverstand van alle Europese islamofoben - is het christendom daarmee in cultureel opzicht identiek.
Evenmin is het christendom vanaf zijn ontstaan uniform gebleven; het heeft nadien sterk de kleur van zijn omgeving aangenomen.

Dat lelijke gezicht hebben we juist de afgelopen maanden weer kunnen zien
En die omgevingskleur is minstens zo belangrijk voor wat dan de 'joods-christelijke cultuur' van Europa ging uitmaken, als de ooit uit de Levant geïmporteerde geloofswaarheden zelf.

Ons sterke individualisme en de daaraan verbonden nadruk op vrijheid en gelijkheid vallen niet minder terug te voeren op een (vergeten) Keltische en Germaanse erfenis - het fameuze vergaderen rond de eikenboom waardoor IJsland op het oudste parlement ter wereld bogen kan - dan op de klassieke Romeins-Griekse. Die wordt vaak in één adem met de joods-christelijke genoemd, ofschoon zij qua waardenpatroon vaak haaks staan op elkaar.

Over sex en de dood - toch niet de minst belangrijke zaken in een mensenleven - werd in het klassieke Rome en het kerkelijke Rome fundamenteel verschillend gedacht, met alle gevolgen voor als legitiem beschouwde opvattingen inzake abortus en suicide, huwelijk en homosexualiteit vandien.

Compassie was de oude Romeinen volledig vreemd, zoals lezing van tien pagina's Livius - en dat hoeft niet per se in het Latijn - meteen duidelijk maakt. Eerder werd het zwakke veracht dan dat het werd beschermd. Dat laatste, die compassie, en het morele belang van barmhartigheid, deelt het christendom nu net met de door orthodoxe christenen als valse afgoderij verafschuwde islam.

Orthodox
En het is juist daar waar het christendom zijn meest orthodoxe kant toont, door de letter van de buiten Europa geschreven Bijbel zo letterlijk te nemen, dat het zich - net als de orthodoxe islam - het meest van onze veelgeprezen moderne humane en tolerante Europese 'joods-christelijke' waarden onderscheidt. En daarmee dus het eveneens bestaande onbarmhartige gezicht van die joods-christelijke cultuur toont, omdat zij de eigen benepen Waarheid dan zo nadrukkelijk als de 'echte' joods-christelijke oerwaarheid presenteert.
Dat lelijke gezicht hebben we juist de afgelopen maanden weer kunnen zien. Eerst was er de kwestie van de vrouwen in de SGP - met een bijbels beroep op ongelijkheid, zoals indertijd ook de Zuidafrikaanse Apartheid met een verwijzing naar Noachs zonen decennia lang door zeer vrome gereformeerden werd gelegitimeerd. Wat dat betreft staat Bas van der Vlies met zijn starre opvattingen qua 'goddelijke' gezinsethiek dichter bij Bin Laden dan bij Boris van der Ham.

Dat bleek nog deze week uit het afzichtelijke commentaar van het aan de SGP gelieerde Reformatorisch Dagblad op de vrijlating, na zware internationale druk, van een tot veertien jaar gevangenisstraf veroordeeld homopaar in Malawi.
De deugd der barmhartigheid was ver te zoeken - integendeel. De Nederlandse bemoeienis heette een schandalige vorm van westers cultuurimperialisme dat met de inheemse Afrikaanse cultuur geen rekening hield.

Opmerkelijk
Voor zwaar-gereformeerde kringen is dat een opmerkelijk argument. Er is geen orthodoxe evangelist geweest die ooit iets om inheemse cultuur heeft gegeven indien die met zijn als tijdeloos beschouwde religieuze waarheden in botsing kwam. Die waarheden werden dan integendeel gewoon met geweld ten koste van de inheemse cultuur opgelegd, dat was al zo bij Bonifatius met de Friezen.

Ook een andere gebeurtenis zal dezer dagen niet erg geschikt zijn om de buitenwereld van de zegeningen van de joods-christelijke cultuur te overtuigen: de slachtpartij op een hulpgoederenboot door een zich moreel superieur voelend Israel, daarin altijd onvoorwaardelijk door de SGP gesteund.

Goedpraten
Het benieuwt mij of ook deze zoveelste Israëlische rechtsschending door het onverbeterlijke cohort pro-Israël-columnisten weer zal worden goedgepraat, en of de Europese politici nu eindelijk de morele labbekakkerigheid van zich af weten te schudden die tot dusver dienaangaande heeft gedomineerd. Het wordt hoog tijd dat aan hun wegkijkgedrag een einde komt en men zich realiseert dat Israël bij de bestrijding van de oorzaken van islam-terrorisme geen bondgenoot is, maar een moreel blok aan het been.

Er is langzaamaan voldoende reden om naast Hezbollah ook Likoed-Nederland vanwege het stelselmatig goedpraten van staatsterrorisme op de lijst van terroristische organisaties te plaatsen. Opnieuw geldt hier immers, omwille van de geloofwaardigheid van onze fijne, op eerbied voor de mensenrechten gebaseerde joods-christelijke cultuur: durf de balken in eigen ogen eindelijk ook te zien, practice what you preach.

(Volkskrant Opinie)